Montrö Boğazlar Sözleşmesi Maddeleri ve Önemi Nedir?

Çeşit	Sözleşme
İmzalanma Tarihi	20 Temmuz 1936
Yer	Montrö
İmzacı devletler	Birleşik Krallık Fransa Japonya Romanya Türkiye Yugoslavya Yunanistan Krallığı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Bulgaristan Avustralya

Montrö (Montreux) Boğazlar Sözleşmesi‘den önceki dönemlere bakılırsa kurtuluş Savaşı’ndan sonra imzalanan Lozan Antlaşması’nda boğazlarla ilgili bazı hükümler bulunuyordu. Bu hükümler Türkiye’nin bağımsızlığını engeller nitelikteydi. Bu antlaşmada yer alan hükümlere göre barış zamanında boğazlardan gemilerin geçişi serbest olacaktı. Savaş durumunda Türkiye tarafsız ise geçişler yine serbest olacaktı. Ayrıca düşman gemileri ile ilgili kararı Türkiye alabilecekti.

Türkiye’nin boğazlar üzerindeki egemenliğini sınırlandıran madde ise boğazların güvenliğinin ve savunmasının Milletler Cemiyeti’nin güvencesi altında olması ve boğazların etrafında asker ve silah bulundurulamayacağıydı. Bu madde ile boğazlar üzerindeki egemenlik kısıtlamıştır.  Türkiye, boğazlar üzerinde gerekli denetimleri yapamamış ve boğazlar çevresinde asker bulunduramamıştır. Bu durum da ülkenin güvenliğini tehlikeye sokmuştur. Türkiye, Milletler Cemiyeti’nin boğazlarda güvenliği sağlayacağını düşünerek güvenmek zorunda kalmıştır; ancak Milletler Cemiyeti boğazların güvenliğini sağlayamamıştır.

Almanya’nın Ren bölgesine asker çıkarması, İtalya’nın Habeşistan’a işgal etmesi gibi gelişmelerle birlikte dünyada silahlanma yarışı başlamıştı. Bu silahlanma yarışının yaşanması durumunda Türkiye, uluslararası barış ve güvenliği bozmadan boğazlar konusunun tekrar görüşülmesini istemiştir. Türkiye, bu isteğini Silahsızlanma Konferansı’nda bildirmiştir.  Aslında Almanya’nın silahlanması konusunu görüşmek üzere toplanan Milletler Cemiyeti Konseyi’nde boğazlar konusu da görüşülmüştür. Bu görüşmelerde Türkiye, Lozan’da yer alan boğazlarla ilgili maddelerin kaldırılmasını istemiştir. Türkiye’nin bu isteğinin sebebi ise boğazlarda çevresinde asker ve silah bulunduramadığı için güvenliğinin tehlikeye girmesiydi.

Türk tarafının boğazlar ile ilgili bu isteğini kabul eden tek devlet ise Sovyetler Birliği olmuştur. Türkiye’nin bu görüşmelerde ki asıl amacı boğazların silah ve askerle ilgili olan hükmünün ve Boğazlar Komisyonu’nun kaldırılmasıydı. Türkiye’nin bu isteklerini görüşmek üzere İsviçre’nin Montrö şehrinde bir konferans yapıldı. Montrö ismini bu şehirden alan Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936’da imzalanmıştır. Sözleşmeyi imzalayan ülkeler ise İngiltere, Fransa, Sovyetler Birliği, Bulgaristan Romanya, Japonya, Yunanistan ve Yugoslavya’dır. İlk zamanlarda Türkiye’nin boğazlar üzerindeki üstünlüğünü kabul etmeyen İtalya daha sonra bu sözleşmeyi imzalamak zorunda kalmıştır. Bu sözleşme 29 madde ve 3 ek protokolden meydana gelmiştir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Maddeleri

1. Lozan ile oluşturulan Boğazlar Komisyonu kaldırılacak ve boğazların egemenliği tamamen Türk hükümranlığına bırakılacaktır.
2. Boğazlar Komisyonu’nun görev ve yetkileri Türk hükümetine devredilecek.
3. Boğazların her iki tarafında askerden ve silahtan arındırılan alanda Türkiye asker bulundurabilecek ve gerektiğinde savunma yapabilecek.
4. Genel kural olarak geçiş serbestliği kabul edilmiştir.
5. Barış zamanında ticaret gemileri zamanı fark etmeksizin istedikleri şekilde bu boğazlardan geçebilecekti.
6. Gemi geçişlerine herhangi bir sınırlama getirilebilecekti.
7. Türkiye’nin herhangi bir savaşa dahil olması durumunda ya da bir savaş tehlikesi ile karşı karşıya gelmesi durumunda boğazlardaki üstünlük Türkiye’ye bırakılacaktı.

Savaş Zamanında Geçerli Olan Hükümler

• Savaş esnasında eğer Türkiye savaşın içinde değilse gemiler, bayrağı ve yükü fark etmeksizin boğazlardan rahatça geçebileceklerdi. Eğer Türkiye savaşın içinde yer alıyorsa, Türkiye’nin karşısında yer alan ülkeler dışındaki ülkenin gemileri geçiş özgürlüğüne sahip olacaktı. Bu gemilerin geçişi ise Türklerin denetimi altında olacak ve geçişlerini Türklerin göstereceği yollardan yapacaklardı.
• Eğer Türkiye savaşa katılırsa hangi gemilerin geçip geçmeyeceğine kendisi karar verir. İstemediği gemileri geçirmeyebilir. Hatta boğazları bütün ülkelerin gemilerine kapatabilir.
• Ayrıca Türkiye savaş tehlikesi hissederse yine kendini karar vererek boğazları gemilerin geçişine kapatabilir. Bu durumlarda Türkiye’nin verdiği kararlar Milletler Cemiyeti Konseyi tarafından 3’te 2 çoğunluğunda haklı bulunmazsa Türkiye verdiği kararlardan vazgeçmek zorunda kalacaktı.
• Türkiye, boğazlardan geçiş yapan gemilerin tonajlarını ve sayılarını bir rapor ile ilgili devletlere bildirir.
• Savaşta bulunan devletlerin savaş gemilerinin herhangi bir denetleme hakkı bulunmayacaktı.

Barış Zamanında Geçerli Olan Hükümler

• Karadeniz’de kıyısı olmayan devletlerin ticaret gemileri boğazlardan rahatça geçebilecek. Boğazdan geçmek isteyen savaş gemilerinin ise 8 ila 15 gün önceden Türkiye’ye haber vererek onay alması gerekecek.
• Savaş gemilerinin tonajı ve sayısı sınırlandırıldı.
• Boğazlardan aynı anda en fazla 9 adet gemi geçebilir. Bu sayı 9’u geçemez.
• Belirli tondan büyük savaş – uçak gemilerinin ve denizaltıların boğazlardan geçmesi yasaklanmıştır.
• Boğazlardan geçen savaş gemileri Karadeniz’de en fazla 2 gün kalabilirler.
• Karadeniz’de kıyısı bulunan devletlerin ticaret gemilerinin geçişleri serbesttir. Savaş gemilerinin ise 8 gün önceden Türkiye’ye bildirmesi ve izin alması gerekmektedir.
• Savaş gemilerinin boğazlardan geçebilmesi için bu durumu diplomasi yoluyla bildirilmesi gerekmektedir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin Önemi

1. Türkiye, boğazlar üzerindeki egemenliğini ve bağımsızlığını engelleyen hükümler kaldırtmış, boğazlar konusunda tam bağımsız hale gelmiştir.
2. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, ülkemizin Sovyet ile ilişkilerinde ayrılığa sebep olan bir antlaşmadır.
3. Bu antlaşmanın yapılmasıyla birlikte Türkiye, uluslararası ilişkilerde bir saygınlığa ulaşmıştır.
4. Bu sözleşme günümüzde süresi dolduğu halde tarafların değişiklik önerisinde bulunmaması sebebiyle hala geçerliliğini sürdürmekte ve devam etmektedir.
5. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin dünya barışı açısından önemi oldukça büyüktür.
6. Bu sözleşme ile Boğazlarda asker bulundurabilecek duruma gelen Türkiye, Doğu Akdeniz’de güçlü bir hale gelmiştir.
7. Hünkâr İskelesi Antlaşması’ndan beri bir sorun olan Boğazlar, bu sözleşme ile çözüme kavuşmuştur.

NOT: Sözleşmenin 1. maddesinde yer alan ulaşım özgürlüğü ile ilgili hükümün süresi sonsuz olarak belirlenmiştir. Boğazlar sözleşmesinin genel süresinin ise yürürlüğe girdiği tarihten başlayarak 20 yıl sonraya kadar devam etmesine karar verilmiştir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi Ne Zaman Bitecek?

Montrö Boğazlar Sözleşmesin’nin bitirş tarihi bulunmamamaktadır. Sözleşme tarafları ülkeler bir araya gelirse tekrar düzenlenmesi ya da maddelerinin değişmesi gündeme gelebilir. (Elbette bu konudaki uzman görüşleri daha önemlidir.)

Boğazlar sözleşmesi, Türkiye – Sovyet ilişkilerinde ayrılığa sebep olduğu için oldukça büyük bir önem taşımaktadır. Bu sözleşme Sovyet ile ilişkilerimizde ayrılık yarattığı gibi İngiltere ile de yakınlaşmamızı sağlamıştır. İngiltere kabul etmeseydi bu sözleşmenin bu hükümlerle gerçekleşmesi pek mümkün olmayabilirdi. İngiltere’nin bu ılımlı yaklaşımının sebebi ise İtalya’nın Doğu Akdeniz’de ortaya çıkardığı tehdit olarak düşünülebilir. İngiltere bu tehdit sebebiyle Türkiye’yi yanına çekmek için bu yolu izlemiştir.

Sözleşmeyi imzalayan devletler sözleşmenin hükümlerini değiştirmek için faaliyetlerde bulunmuşlar ancak bir başarı sağlayamamışlardır. Montrö Boğazlar Sözleşmesi ülkemizin imzaladığı en önemli sözleşmelerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır.  Kanal İstanbul projesiyle tekrar günümüzde gündeme gelmiştir.

Yardımcı Olabilecek Bağlantılar

• Sözleşmenin Tam Metni